Αισθητικός υπομνηματισμός έργων του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου

MΕΡΟΣ 1

ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ ΠΙΝΑΚΩΝ
Άρθρο του Ευάγγελου Κυριακουλόπουλου

Ο ΔΙΩΓΜΟΣ ΤΩΝ ΕΜΠΟΡΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΝΑΟ

Ο παραπάνω πίνακας καλλιτεχνήθηκε από τον Ελ Γκρέκο στην Ρώμη κατά την ώριμη φάση της καλλιτεχνικής του σταδιοδρομίας. Παρόλο που αποδίδεται ένα θέμα που είχε απασχολήσει ιδιαίτερα τον καλλιτέχνη, ωστόσο η πρωτοτυπία του παρόντος πίνακα είναι τα τέσσερα πρόσωπα που εικονίζονται δεξιά, σε πρώτο επίπεδο, και τα οποία είναι αποστασιοποιημένα από      δράση. Πρόκειται για τον Τιτσιάνο, τον Μιχαήλ Άγγελο και τον Τζούλιο Κλόβιο, στενό φίλο και προστάτη του ζωγράφου, ενώ η ταυτότητα του τέταρτου προσώπου παραμένει αμφιλεγόμενη. Επιπροσθέτως, εμφανής είναι η κινητικότητα του πίνακα, μιας και οι μορφές φαίνονται ιδιαίτερα τεταμμένες ως προς τα χαρακτηριστικά τους, αναλόγως με την συναισθηματική κατάσταση που, θεωρητικά, βρίσκονται.

Ο ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ

Το παραπάνω έργο ξεκίνησε το 1570 και  ολοκληρώθηκε το 1575-76 έχοντας τόπο δημιουργίας  τη Ρώμη της Ιταλίας .Ανήκει στα έργα της ιταλικής περιόδου (ύστερη Αναγέννηση ), το είδος του είναι θρησκευτική ζωγραφική .Η τεχνική που χρησιμοποιήθηκε είναι ζωγραφική σε πάνελ και βρίσκεται  στο μουσείο Museo del Prado της Ισπανίας.

                             Η ΑΝΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ

         

Ο πίνακας αυτός καλλιτεχνήθηκε από τον Ελ Γκρέκο το 1557 (Ινστιτούτο τέχνης, Σικάγο) και πλαισιωνόταν από τις απεικονίσεις του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, του Αγίου Ιωάννη του Ευαγγελιστή, του Αγίου Βερνάρδου και του Αγίου Βενέδικτου. Η «Ανάληψη της Θεοτόκου» αναδεικνύει την ικανότητα του Ελ Γκρέκο να συνδυάζει προϋπάρχοντα στοιχεία από άλλους καλλιτέχνες (Τιτσιάνο, Μιχαήλ Άγγελο) και, εν τέλει, να δημιουργεί κάτι πρωτότυπο. Παρόλη την έντονη συναισθηματική φόρτιση που προκαλεί στον παρατηρητή ο συγκεκριμένος πίνακας, ωστόσο οι εκφράσεις των προσώπων, των μορφών είναι ήπιες, χωρίς πολλές παραμορφώσεις, γεγονός που προσδίδει μια ιδιαίτερη πραότητα στην ολοκληρωμένη σύνθεση.

Η ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΙΜΕΝΩΝ 1603-1607

ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΡΑΔΟ, ΜΑΔΡΙΤΗ

Ο παραπάνω πίνακας αποτελεί μία από τις δύο αξιοπρόσεκτες  παραλλαγές της Προσκύνησης των Ποιμένων. Σ΄ αυτόν όλα συμβάλλουν στη δημιουργία μιας μεταφυσικής ατμόσφαιρας, από τα ακανόνιστα και κυματιστά περιγράμματα μέχρι τις δυσανάλογες μορφές, τον έντονο εξπρεσιονισμό των τρομαγμένων χειρονομιών και τη βιαιότητα των χρωμάτων που βασίζονται κυρίως στις αποχρώσεις του πράσινου, του πορτοκαλί, του μπλε, του κίτρινου και του κόκκινου. Ο καλλιτέχνης ζωγράφισε αυτόν τον πίνακα για τον τάφο του και , χρησιμοποιώντας μια ελεύθερη τεχνική, δημιούργησε μια υπερβατική ατμόσφαιρα με τις πινελιές του, απλώνοντας  ζωντανά χρώματα με έντονες αντιθέσεις. Η χρησιμοποίηση αυτής της τεχνικής επέτρεψε στον καλλιτέχνη να εκφράσει το αίσθημα της απόλυτης γαλήνης που ένιωσαν οι ποιμένες μπροστά σε αυτό που έβλεπαν και την ταυτόχρονη παρόρμηση που οδήγησε σε θεληματική λατρεία.

Η ΒΑΠΤΙΣΗ

Το σχήμα που προτιμούσε ο ζωγράφος για τις μεγάλες θρησκευτικές συνθέσεις ήταν το παραλληλόγραμμο στο οποίο το ύψος ήταν υπερδιπλάσιο της βάσης. Αυτή η αναλογία αναδεικνύει την καθετότητα των μορφών και διαρρυθμίζει τη σκηνή σε δύο επάλληλα επίπεδα. Στο κατώτερο τμήμα οι μορφές είναι πιο σωματώδεις, ενώ στο ανώτερο ο χώρος προορίζεται για τις θεϊκές αποκαλύψεις και τους χορούς των αγγέλων…

Στο Greco μυριάδες άγγελοι γεμίζουν τον πίνακα, ο Πρόδρομος χύνει νερό με όστρακο στο κεφάλι του Χριστού,  ο οποίος έχει τα χέρια του ενωμένα στο στήθος και ο Θεός Πατέρας ολόσωμος κάθεται στα σύννεφα ιστορώντας «του λόγου το αληθές»

Στην παράσταση της «Βάπτισης του Χριστού» έχουμε καθαρά επίδραση της Δυτικής θεολογίας στο Greco, παρά Βυζαντινής. Η Ορθόδοξη Θεολογία θα απεικονίσει τον Χριστό ολόκληρο μέσα στο νερό να βαπτίζεται από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο. Και τούτο διότι στο μυστήριο του Βαπτίσματος κατά την Ορθόδοξη Θεολογία ο βαπτιζόμενος πρέπει να είναι ολόκληρος μέσα στο νερό.

Αντίθετα η Καθολική Θεολογία θα απεικονίσει τον Χριστό είτε μέσα στο νερό με την προϋπόθεση όμως το νερό να ανέρχεται μέχρι τους αστραγάλους του, είτε εκτός νερού γονατιστό στα βράχια και τον Ιωάννη τον Πρόδρομο και στην μία και στην άλλη περίπτωση να του χύνει με ένα όστρακο ή κύπελλο νερό στο κεφάλι.  Η απεικόνιση αυτή γίνεται έτσι, διότι το μυστήριο του Βαπτίσματος στη Δυτική Εκκλησία γίνεται δια ραντίσματος.

ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΣΤΟΝ ΚΗΠΟ 1597-1603

ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΟΛΕΔΟ, ΟΧΑΙΟ

Ο παραπάνω πίνακας είναι ένας από τους έχοντες ως θέμα τα Πάθη του Χριστού. Συνεχίζουν ακόμα να εμφανίζονται παραλλαγές του έργου Προσευχή στον Κήπο. Μέσα στη μοναξιά και την εγκατάλειψη, ένα πέπλο συμπόνιας τυλίγει την Άγια Μορφή. Ο πίνακας αυτός χαρακτηρίζεται από χρωματικές αντιθέσεις που κάνουν τη μορφή του Χριστού να ξεχωρίζει, φορώντας τον συνήθη του κόκκινο χιτώνα και το γαλάζιο μανδύα. Ο πίνακας κατακλύζεται από το βαθύ κόκκινο χρώμα, το μπλε και το κίτρινο. Λεπτός ,σαν κοχύλι, ο βράχος δεν αρκεί για να προστατέψει τον Ιησού. Ήδη από μακριά, στο φως του φεγγαριού φαίνονται οι στρατιώτες που με οδηγό τους τον Ιούδα , έρχονται να τον συλλάβουν.  Στον πίνακα αντικατοπτρίζεται ο έντονος συναισθηματισμός που προσπάθησε να εντάξει στη ζωγραφική του ο Γκρέκο.

Ο ΔΡΟΜΟΣ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ

Το παραπάνω έργο δημιουργήθηκε στην Ισπανία με έτος ολοκλήρωσης το 1595. Η τεχνική που εφαρμόστηκε είναι ελαιογραφία σε καμβά. Σήμερα βρίσκεται στο μουσείο Metropolitan Museum of Art στις ΗΠΑ. Εδώ τονίζεται η αβρότητα της εκτέλεσης και εντείνεται η εκφραστική δύναμη που συγκεντρώνεται στα χέρια του Χριστού και κυρίως στην ικετευτική του ματιά που κατευθύνεται προς τα πάνω.

Ο ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΙΜΑΤΙΩΝ

Ανάμεσα στα Πάθη του Χριστού, ο διαμερισμός των ιματίων είναι ένα από τα πιο απωθητικά συμβάντα. Ο Γκρέκο προβάλλει την αντίθεση του βασιλικού μεγαλείου του Χριστού και της ευγενούς συμπεριφοράς του με το πλήθος των άξεστων στρατιωτών. Μέσα στον πορφυρό μανδύα του, ο Χριστός στέκει απομονωμένος στο μέσο του πίνακα. Προπηλακίζεται από τον επιθετικό στρατιώτη με το μαυροπράσινο ρούχο. Δίπλα βρίσκεται ο ιππότης με την γκρι-μπλε αδιαπέραστη πανοπλία, σύμβολο της πολεμικής και της  γήινης εξουσίας. Στην πανοπλία αυτού του υποκριτή, αδρανούς και αδιάφορου ιππότη, η αντανάκλαση από τον πορφυρό μανδύα του Χριστού δημιουργεί ένα δραματικό βιολετί χρώμα.

Η ΣΤΑΥΡΩΣΗ

Εδώ όλες οι μορφές προβάλλονται σε έναν χώρο κενό και αφύσικο, χωρίς φόντο, με φωσφορίζοντα χρώματα και παγωμένες χειρονομίες, σχεδόν σε μια μεγαλειώδη επανέκδοση των βυζαντινών εικόνων που θαύμασε και αντέγραψε όταν ήταν νέος στην Κρήτη. Σε αυτόν τον πίνακα ,με τον εντυπωσιακά συγκινησιακό χαρακτήρα, η ατμόσφαιρα είναι τόσο φορτισμένη με μυστικισμό, που οι μορφές φαίνονται να έχουν χάσει το σωματικό τους βάρος, όπως οι δύο άγγελοι με τα ανάλαφρα φτερά που μαζεύουν στα χέρια τους το αίμα του Χριστού.

Ερευνώντας τις μορφές, ο Ελ Γκρέκο ανανεώνει την υποβλητική τους δύναμη. Αυτό  συμβαίνει και σε αυτό το έργο, μέσω του σχεδιασμού των μορφών σε επιμήκυνση, με αποκορύφωμα τον άγγελο που μας γυρίζει την πλάτη, πρωτόφαντα αιωρούμενος στη βάση του Σταυρού.

                             
                                                ΑΝΑΣΤΑΣΗ 1603-1607

ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΡΑΔΟ, ΜΑΔΡΙΤΗ

Η Ανάσταση επιβεβαιώνει την εξαιρετική ικανότητα του Γκρέκο να θέτει τις γραμμές της κίνησης στην υπηρεσία των ιδεών, με κατεύθυνση προς τα πάνω και τονισμένες από τις χειρονομίες , τη στάση των μορφών και τα διαφορετικά στοιχεία που ενοποιούνται σ’ ένα σύνολο. Ο πίνακας χαρακτηρίζεται από έντονα χρώματα με κυρίαρχα το μπλε, το κόκκινο, το κίτρινο και το πράσινο. Ο καλλιτέχνης επιδιώκει να προβάλει έντονα την αίσθηση του ιερού δέους που νιώθουν στο θέαμα της Ανάστασης. Ο συγκεκριμένος πίνακας φιλοτεχνήθηκε από τον Ελ Γκρέκο το 1579 κατά τη διαμονή του στη Μαδρίτη. Ανήκει στη συλλογή των παραγγελιών που δέχτηκε ο καλλιτέχνης κατά καιρούς και ειδικότερα σε μία από τις πρώτες, του Ντιέγκο ντε Καστέλια. Βρίσκεται μέχρι και σήμερα στο μέρος για το οποίο σχεδιάστηκε, στο εικονοστάσι του Αγίου Δομήνικου του Πρεσβύτερου μαζί με άλλα δύο έργα. Σαφείς είναι οι επιρροές του ζωγράφου από τον Μιχαήλ Άγγελο και το καλλιτεχνικό ρεύμα το οποίο δημιούργησε ο τελευταίος.

                                 Η ΠΑΡΘΕΝΟΣ ΜΕ ΤΟ ΒΡΕΦΟΣ

                                                                                                 

"Η Παναγία και το Βρέφος με την Αγία Μαρτίνα και την Αγία Αγνή". Ο πίνακας μας ανυψώνει από το φυσικό ζωικό μας επίπεδο. Στο κάτω μέρος του πίνακα με το στοχαστικό λέοντα βρίσκεται η  Αγία Μαρτίνα, δίπλα με τον αμνό της η Αγία Αγνή. Η παλάμη του μαρτυρίου της Μαρτίνας λειτουργεί ως σήμα, όπως και τα μακριά, απίθανα λεπτά δάχτυλα της Αγνής. Παρασυρόμαστε ακατανίκητα προς τα επάνω, τόσο από τον πλούσιο στροβιλισμό του χιτώνα, που διατηρείται στο κέντρο του πίνακα, όσο και από τα παράξενα σαν χαρτί σύννεφα που είναι χαρακτηριστικά του Ελ Γκρέκο.

Μια τέτοια δραματική και εμφατική τέχνη μπορεί να φανεί υπερβολικά φορτική. Ο ψυχικός έλεγχος είναι ουσιαστικός για τον Ελ Γκρέκο, το μεγάλο καλλιτέχνη που μας "χρησιμοποιεί" με την πιο καλή σημασία της λέξης.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΟΥ

Ο El Greco ήταν ένας από τους καλλιτέχνες που ήταν βαθιά επηρεασμένος από τη θρησκεία και είναι ίσως το τέλειο παράδειγμα ενός θρησκευτικού καλλιτέχνη.

Παρ’ όλο που ο ρεαλισμός επιτυγχανόταν και αντιλαμβανόταν με έναν πιο ιδεαλιστικό και μαθηματικό τρόπο κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης και πάλι κατάφερνε να οδηγήσει το ανθρώπινο στο θεϊκό. Τα έργα του ταιριάζουν με έναν εντυπωσιακά ενδιαφέροντα τρόπο και στα Μεσαιωνικά και στα Αναγεννησιακά χαρακτηριστικά όσον αφορά στο ρεαλισμό, το περιεχόμενο, τη θεματολογία και την τεχνική. Μέσα από αυτήν την ενδιαφέρουσα και συνάμα παράξενη ένωση στην τέχνη του κατάφερνε να αποδίδει το ρεαλισμό, ένα ρεαλισμό μυστήριο και αξιοσημείωτο. Γνωρίζοντας ότι είχε ζήσει την Ιερά Εξέταση της εποχής και την αντιμεταρρύθμιση της Ισπανίας μπορεί κανείς να εξηγήσει  το μυστικισμό στα έργα του, τα ‘‘τραβηγμένα’’ σχήματα και τις μορφές, τα χρώματα και τη χρήση του φωτός.
Οι δουλειές του El Greco αποδεικνύουν τη σύνθετη και δυνατή σχέση της Αναγέννησης και της Μεσαιωνικής τέχνης μέσα από τα θέματά του και το στυλ του, αλλά ακόμα περισσότερο από τη χρήση του ρεαλισμού. Διαχειρίζεται με έναν ιδιαίτερα παράξενο τρόπο το φως.

Σε κάποια από τα έργα του El Greco,)  μπορεί κανείς να δει ένα είδος προοπτικής .Τα πορτραίτα του δεν αποσπούν την προσοχή από τις Χριστιανικές φιγούρες που συνδυάζονται με τη δομή της Αναγεννησιακής τέχνης και καταλήγουν στο μοναδικό ρεαλισμό του El Greco.

Το στυλ του El Greco είναι επίτηδες αντινατουραλιστικό. Οι φιγούρες στα έργα του θυμίζουν Βυζαντινές εικονογραφίες με ένα άγγιγμα αποπνευματοποίησης. Ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος καταφέρνει να συνδυάσει την αναγέννηση με τη  μεσαιωνική εικονογράφηση τοποθετώντας τις αφύσικες φιγούρες του σε ένα ρεαλιστικά πνευματικό περιβάλλον. Ενώνει τον πνευματικό με τον φανταστικό χαρακτήρα μέσα από ‘‘λογικές’’ εικόνες και κινήσεις καθώς επίσης και από φυσιοκρατικές λεπτομέρειες. Δεν ακολουθεί κανόνες στη θεματική υφή των έργων του. Οι κανόνες και η τάξη πάντως δεν μπορούν να αποδώσουν την πραγματικότητα. Μήπως ακολουθεί η τέχνη συγκεκριμένους κανόνες;