Η ζωή και το έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου

 Άρθρο του Ευάγγελου Κυριακουλόπουλου

EL GRECO (ΔΟΜΗΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ)

Εδώ βρίσκεται ο Γκρέκο. Η μελέτη του έδωσε τα μυστικά της Τέχνης, η Τέχνη του αποκάλυψε τα μυστικά της φύσεως, η Ίρις του έδωσε το χάρισμα των χρωμάτων, ο Φοίβος το δώρο του φωτός και ο Μορφέας του χάρισε τις σκιές του».

                                                                  (Από τον τάφο του Γκρέκο).

Η ΖΩΗ ΤΟΥ

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ( γνωστός επίσης και με το όνομα el Greco) γεννήθηκε στην Κρήτη το 1541, την εποχή της Βενετοκρατίας και πέθανε στο Τολέδο της Ισπανίας στις 7 Απριλίου 1614. Ήταν ζωγράφος, γλύπτης και αρχιτέκτονας της Ισπανικής αναγέννησης. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το πέρασε μακριά από την πατρίδα του, στην Ιταλία και την Ισπανία. Την εποχή που έζησε ο Γκρέκο , οι σχέσεις Κρήτης και Βενετίας ήταν πολύ καλές.

  Εύλογο λοιπόν είναι να υποθέσουμε ότι σύντομα ο Θεοτοκόπουλος θα επεδίωκε να διευρύνει τους επαγγελματικούς του ορίζοντες πηγαίνοντας στη μητρόπολη. Ανήκε σε καθολική οικογένεια. Ο αδελφός του ήταν επιτυχημένος επιχειρηματίας, ενώ ο ίδιος εργαζόταν εντατικά ως ζωγράφος  δημιουργώντας έργα που σέβονταν την υψηλή φορμαλιστική συλλογιστική της Βυζαντινής Τέχνης, ανταποκρινόμενος παράλληλα στα πιο εκλεπτυσμένα δυτικά γούστα.

                                     Ο ΓΚΡΕΚΟ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ

Φαίνεται ότι ο Γκρέκο έφτασε στην Ιταλία στις αρχές του 1567 και έγινε δεκτός κατευθείαν στο ατελιέ του Τιτσιάνο , όπου και κατόρθωσε εύκολα να αφομοιώσει τους βασικούς κανόνες της Βενετσιάνικης Σχολής, που σχετίζονταν κυρίως με τη χρήση του χρώματος.

Ωστόσο, στη Βενετία δεν μπόρεσε να συναγωνιστεί τους εκεί καλλιτέχνες όπως τον Ρομπούστι, τον Τιντορέτο, τον Βερονέζε, γι αυτό , οδηγήθηκε στη Ρώμη το 1570 έχοντας συστατικές επιστολές που απευθύνονταν στον Καρδινάλιο Αλεσάντρο Φαρνέζε.

Τα αποτελέσματα ήταν θετικά καθώς βρέθηκε στην υπηρεσία του Καρδινάλιου, για τη διακόσμηση της βίλλας Caprarola. Επίσης, έγινε μέλος της Ακαδημίας του Σαιντ Λούκας,  και ήρθε σε επαφή με Ισπανούς κληρικούς κυρίως της αρχιεπισκοπής του Τολέδο. Ανάμεσα σ’ αυτούς ήταν ο Λουίς δε Καστίγια, που συνδεόταν με κάποιες από τις παραγγελίες του Γκρέκο στο Τολέδο.

Παρόλο που ο Γκρέκο δεν είχε να συναγωνιστεί ιδιαίτερα ταλαντούχους ζωγράφους στη Ρώμη, ζούσε στη σκιά ενός περιβάλλοντος επηρεασμένου ακόμα από τη μνήμη του Μιχαήλ Άγγελου. Αντίθετος με τις απόψεις που πρέσβευε η ζωγραφική του, ο Γκρέκο έκλινε προς τις βενετσιάνικες επιλογές για το χρώμα κι έτσι η διαμονή του στην πρωτεύουσα δεν ήταν ευχάριστη , αλλά ούτε υπήρχε η δυνατότητα να επιστρέψει στη Βενετία για τους λόγους που προαναφέρθηκαν. Συνέπεια των παραπάνω είναι η απόφαση του Γκρέκο να καταφύγει στην Ισπανία , όπου ίσως να εύρισκε δουλειά στη διακόσμηση του Ανακτόρου του Εσκοριάλ, που χτιζόταν τότε με τη βοήθεια των εκκλησιαστικών κύκλων της ισχυρής Επισκοπικής Έδρας του Τολέδο.

Ο χρόνος που ο Γκρέκο έμεινε στην Ιταλία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως χρόνος προετοιμασίας , αφού δεν του δόθηκαν πραγματικές ευκαιρίες να δείξει το ταλέντο του.

                                             Ο ΓΚΡΕΚΟ ΣΤΟ ΤΟΛΕΔΟ     

Ο Θεοτοκόπουλος έφυγε για την Ισπανία το χειμώνα του 1579-1577. Μετά από ένα μικρό διάστημα παραμονής του στη Μαδρίτη, εγκαταστάθηκε τελικά στο Τολέδο χωρίς να αποκρύπτει την πρόθεσή του να συμμετάσχει στη διακόσμηση του Εσκοριάλ με ελαιογραφίες και νωπογραφίες. Το Τολέδο εκείνη την εποχή αποτελούσε θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο της Ισπανίας

Στα μέσα του 16ου αιώνα άρχισαν να δρομολογούνται στο Τολέδο μεγάλα προγράμματα αρχιτεκτονικής ανακαίνισης και πολεοδομίας, ανεγέρθησαν νέα κτίρια κ.α. Σ’ αυτά είχαν λάβει μέρος σπουδαίοι καλλιτέχνες. Λιγότερο σημαντικά έργα παρουσιάστηκαν και στη γλυπτική. Στη ζωγραφική κυριαρχούσαν ο Λουίς δε Βελάσκο και ο Μπλάς δε Πράδο, το έργο των οποίων έδειχνε αφοσίωση στο ρεαλισμό.

Με τα πρώτα έργα του στο Τολέδο ο Θεοτοκόπουλος προκάλεσε μεγάλη εντύπωση. Στην εκκλησία Σάντο Ντομίνγκο ελ Αντίκουο υπάρχουν τρία τρίπτυχα που σχεδιάστηκαν από αυτόν τα οποία  περιλαμβάνουν συνολικά εννιά πίνακες , εκ των οποίων επτά βρίσκονται στην πίσω πλευρά της Αγίας Τράπεζας και δύο στις πλαϊνές πλευρές της.

Σε αντίθεση με την επηρεασμένη από τα ιταλικά στοιχεία σειρά (επιδράσεις από τη ζωγραφική του Μιχαήλ Άγγελου), έρχεται ο πρωτότυπος πίνακας Espolio (Διαμερισμός των Ιματίων) που ζωγραφίστηκε για τοποθετηθεί πάνω από το σκευοφυλάκιο του καθεδρικού ναού του Τολέδο. Ωστόσο, οι εκκλησιαστικές αρχές δημιούργησαν εντάσεις εξαιτίας της παρουσίας στον πίνακα τριών γυναικών με το όνομα Μαρία που παρακολουθούσαν το γεγονός. Τα επόμενα χρόνια ακολούθησαν πολλά λαμπρά έργα από τον Δομήνικο μέσα στα οποία συμπεριλαμβάνονται και τα ξεχωριστού στιλ και ποιότητας πορτραίτα του.  

Η τελευταία δεκαετία του 16ου  αιώνα ήταν για τον καλλιτέχνη εποχή μεγάλης δημιουργικότητας. Το μεγαλύτερο μέρος των πελατών του αυτή την περίοδο αποτελούσαν οι ιερείς. Η δεκαετία αυτή χαρακτηρίζεται κυρίως από πίνακες-τρίπτυχα για την Ταλαβέρα Βιέχα, το παρεκκλήσι του Αυγουστιανού Κολεγίου της Δόνια Μαρία δε Αραγκόν στη Μαδρίτη , καθώς και για αυτό του Σαν Χοσέ στο Τολέδο. Την εποχή αυτή στα παραπάνω έργα παρατηρείται εξέλιξη στη σύνθεση και ελεύθερη απόδοση του φωτός και τάση επιμήκυνσης και παραμόρφωσης των μορφών. Επιπλέον παρ’ όλο που στη ζωγραφική του επικρατούν τα θρησκευτικά θέματα, ο Γκρέκο διακρίθηκε και στις προσωπογραφίες.

Η τελευταία περίοδος της καλλιτεχνικής του δραστηριότητας αρχίζει περίπου το 1600 και τελειώνει το 1614 με το θάνατό του. Στην περίοδο αυτή τοποθετείται ένας αξιόλογος αριθμός πινάκων και δεν παρατηρείται καμία κάμψη στην απόδοση και στη δημιουργικότητα του καλλιτέχνη. Υπάρχουν αδιαμφισβήτητα δύο ομάδες έργων του Γκρέκο που συνδέονται με την περίοδο αυτή και τον συσχετίζουν με το Νοσοκομείο δε λα Καριδάδ στο Ιλέσκας και το Νοσοκομείο της Αφουέρα. Στην πρώτη ομάδα ανήκουν πέντε πίνακες που εικονίζουν τον Ευαγγελισμό, τη Γέννηση, τη Στέψη της Παρθένου, την Ελεήμονα Παρθένο και τον Άγιο Ιλδεφόνσο. Όλοι οι παραπάνω  πίνακες ανήκουν στην εκκλησία του πρώτου νοσοκομείου. Σχεδόν ταυτόχρονα με την ολοκλήρωση του έργου του στο Ιλέσκας, υπέγραψε συμβόλαιο για το κεντρικό και τα πλαϊνά τρίπτυχα του Νοσοκομείου του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή της Αφουέρα στο Τολέδο. Και στα δύο αυτά έργα του αξιοσημείωτη ήταν και η συνεισφορά του γιού του ,  Γιώργη-Μανου.

                                                        ΓΛΥΠΤΑ

Ο Γκρέκο διακρίθηκε για τη ζωγραφική του, ωστόσο πρέπει να αναφερθούμε στα έργα του που διασώζονται μέχρι σήμερα σχετικά με τη γλυπτική. Ο Γκρέκο έκανε σχέδια για αγάλματα και για κάποια τρίπτυχα που ζωγράφιζε και έφτιαχνε πολύ μικρά προκαταρκτικά μοντέλα για τα πορτραίτα του , όπως αναφέρει ο Φρανσίσκο Παχέκο. Όπως επιβεβαιώνεται από τις απογραφές στο σπίτι και το ατελιέ του, υπάρχουν πάνω από εκατό μοντέλα σε γύψο, πηλό και κερί. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται και από την ύπαρξη σήμερα μερικών εγχρώμων αναγλύφων που αποδίδονται σε αυτόν.

                      ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ  ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΩΝ  ΠΙΝΑΚΩΝ:

1.      Ο διωγμός των εμπόρων από το ναό (πριν το 1570) Εθνική Πινακοθήκη , Ουάσινγκτον.

2.      Ο Ευαγγελισμός 1570-1575

3.      Παιδί που φυσάει με αναμμένο δαυλό 1570-1575

4.      Ο Τζούλιο Κλόβιο 1570

5.      Ρεαλιστική σκηνή 1570-1575

6.      Ο Ευαγγελισμός 1570-1575

7.      Ο Άγιος Βενέδικτος 1577-1579

8.      Η Ανάληψη της Θεοτόκου 1577

9.      Η Ανάσταση 1577-1579

10. Espolio 1577-1579

11.Ο Άγιος Σεβαστιανός 1576-1579

12. Λατρεία του ονόματος του Χριστού 1576-1579

13. Η Αγία Βερενίκη 1576-1579

14. Αγία όψη 1577-1579

15. Ο Κύριος με το χέρι στο στήθος 1576-1589

16. Ο Άγιος Αντώνιος της Παδούα 1576-1579

17. Το Μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου 1580-1582

18. Η Ταφή του Κόμη Οργκάθ 1586

19. Η Μετάνοια του Αγίου Πέτρου 1579-1586

20. Ο Ροδρίγο δε λα Φουέντε 1579-1586

21. Μετανοούσα Μαγδαληνή 1579-1586

22. Ο Άγιος Λουδοβίκος, Βασιλιάς της Γαλλίας 1587-1597

23. Ο Ηλικιωμένος Κύριος 1587-1597

24. Ο Ευαγγελισμός 1597-1600

25. Η Στέψη της Παρθένου 1591

26. Η Πιετά 1587-1597

27.  Η Βάπτιση του Χριστού 1597-1600

28. Η Παρθένος με το Βρέφος, την Αγία Μαρτίνα και την Αγία Αγνή 1597-1599

29. Ο Άγιος Μαρτίνος και ο Φτωχός 1597-1599

30. Η Παρθένος και το Βρέφος με την Αγία Άννα 1597-1603

31. Η Αγία Οικογένεια με την Αγία Άννα και τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή 1597-1603

32. Ο Διωγμός των Εμπόρων από το Ναό 1597-1603 (Συλλογή Βαρέθ, Σαν Σεμπάστιαν)

33. Ο Δρόμος του Σταυρού 1587-1597

34. Ο Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής 1597

35. Ο Άγιος Φραγκίσκος και ο αδελφός- μοναχός 1597-1603 (Εθνική Πινακοθήκη του Καναδά Οττάβα)

36. Ο Άγιος Φραγκίσκος γονατισμένος σε στάση συλλογής 1587-1597

37. Ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης προσεύχεται 1587-1597

38. Ο Άγιος Ανδρέας και ο Άγιος Φραγκίσκος 1587-1597

39. Ο Άγιος Ιερώνυμος, καρδινάλιος 1587-1597

40. Η Μετάνοια του Άγιου Ιερώνυμου 1597-1604

41. Άποψη του Τολέδο (πριν το 1597)

41. Αλληγορία του Τάγματος των Camaldulenses 1597-1603

42. Τζούλιαν Ρομέρο δε λας Αθάνας και ο Άγιος Ιουλιανός 1587-1597

43. Ο Άγνωστος Κύριος 1587-1597

44. Ροδρίγο Βάσκεθ 1587

45. Ο Αντόνιο δε Κοβαρούμπιας 1597-1603

46. Προσευχή στον Κήπο 1597-1603

47. Ο Άγιος Ιλδεφόνσο 1603-1605

48. Καρδινάλιος Φερνάντο Νίνιο δε Γκουεβάρα 1600

49. Ο Ευαγγελισμός 1603-1607

50. Η Προσκύνηση των Ποιμένων 1603-1607

51. Η Ανάσταση 1603-1607

52. Η Σταύρωση 1603-1607

53. Η Επίσκεψη 1607

54. Πεντηκοστή 1603-1607

55. Σαντιάγκο ο Πρεσβύτερος 1610-1614

56. Ο Άγιος Παύλος 1608-1614

57. Ο Άγιος Βαρθολομαίος 1600-1605

58. Ο Άγιος Θωμάς 1610-1614

59. Ο Άγιος Ιωάννης ο Ευαγγελιστής 1600

60. Ο Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής και ο Άγιος Ιωάννης ο Ευαγγελιστής 1603 -1607

61. Ο Άγιος Ιλδεφόνσο

62. Άγιος Ιωάννης και Άγιος Φραγκίσκος 1600-1605

63. Τα δάκρυα του Αγίου Πέτρου 1603-1607 (Kunstmuseum Όσλο)

64.  Τα δάκρυα του Αγίου Πέτρου 1603-1607 (Νοσοκομείο του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή της Αφουέρα, Τολέδο)

65. Ο Άγιος Φραγκίσκος και ο αδελφός-μοναχός 1603-1607(Μουσείο Πράδο, Μαδρίτη)

66. Μετανοούσα Μαρία Μαγδαληνή 1603-1607

67. Ο Άγιος Σεβαστιανός 1608-1614

68. Ο Γιώργης Μανουήλ Θεοτοκόπουλος 1603

69. Η Βάπτιση του Χριστού 1608-1614

70. Κάνον Μπόζιο 1610-1614

71. Ιερώνυμος δε Κεμπάλος 1608-1614

72. Άποψη και χάρτης του Τολέδο 1610-1614

73.Ο Λαοκόων 1608-1614

74. Ο Καρδινάλιος Χουάν δε Ταβέρα 1608

75. Ο Άγιος Ιλδεφόνσο λαμβάνει τα άμφια 1585-1587 (γλυπτό).