Μάθημα 11ο Αισθητικός υπομνηματισμός έργων του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου

Αισθητικός υπομνηματισμός έργων του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου
ΜΕΡΟΣ 2 ( 2 διδακτικές ώρες)

Πέμπτη 10/4/14

ΔΕΙΤΕ ΕΔΩ VIDEO

 του  Κυριακουλόπουλου Ευάγγελου

 

                           

Η Κοίμηση της Θεοτόκου

  Ανακαλύφθηκε μόλις το 1983 ως έργο του Θεοτοκόπουλου. Πρόκειται για έργο στο οποίο η τρίτη διάσταση και η προοπτική δεν φαίνεται να απασχολούν τον καλλιτέχνη.  Στόχος του είναι η απόδοση της λάμψης και του εσωτερικού φωτός που εκπέμπουν οι μορφές. Διακρίνουμε μορφές εξαϋλωμένες και γεμάτες πνευματικότητα. Τα νεωτερικά στοιχεία που εισάγει είναι η λάμψη φωτός που καταλαμβάνει το κέντρο της σύνθεσης και ενώνει την  νεκρή Παναγία με την  «εν δόξη»  στον ουρανό δεσπόζουσα. Χαρακτηριστικό στοιχείο της Βενετσιάνικης επιρροής  πλην του φωτός, λογίζεται το κεντρικό κηροπήγιο στο οποίο εικονίζονται σε κύκλο η Πίστη, η Αγάπη και η Ελπίδα.

 Ο Ευαγγελιστής  Λουκάς

Το θέμα που ιστορείται στην εικόνα είναι ιδιαίτερα αγαπητό στους καλλιτέχνες της Κρητικής σχολής και ακολουθεί το πρότυπο της Παναγίας της Οδηγήτριας.  Είναι αναμφισβήτητη η Βυζαντινή τεχνική του έργου, αλλά και αξιοπρόσεκτες οι καινοτομίες όπως η απόδοση της τρίτης διάστασης, η αναγεννησιακού τύπου καρέκλα και ο ημίγυμνος αιωρούμενος άγγελος. Επίσης ο τρόπος χειρισμού του φωτός  και η έντονη παρουσία του παραπέμπουν στη Βενετσιάνικη σχολή.

Το τρίπτυχο της Μοδένα

Το τρίπτυχο αποτελεί το μεταίχμιο της μετάβασης του Θεοτοκόπουλου από το βυζαντινό στο δυτικό ιδίωμα είναι έργο αμφιπρόσωπο και απαρτίζεται από έξι παραστάσεις. Το εσωτερικό καταλαμβάνουν η στέψη του Ιππότη, η Προσκύνηση των Ποιμένων και η Βάπτιση. Οι σκηνές της Γέννησης και της Βάπτισης είναι από εκείνες που συχνά θα επαναλαμβάνει ως θέματά του ο Θεοτοκόπουλος, ενώ η στέψη του Ιππότη, η οποία είναι ασυνήθιστη, μπορεί να εξηγηθεί  ενταγμένη στο θρησκευτικό κλίμα της εποχής στο οποίο η Καθολική Εκκλησία για την αντιμετώπιση της Μεταρρύθμισης προβάλλει το πρότυπο του ήρωα-μάρτυρα υποσχόμενη πως ο αγώνας υπέρ της πίστης οδηγεί στην αθανασία.

Στο εξωτερικό μέρος παριστάνονται το όρος Σινά, ο Ευαγγελισμός και η έξωση του Αδάμ και της Εύας.

Η συνάφεια των τριών σκηνών είναι καθαρά θεολογική.

Η παρακοή και η έξωση των πρωτοπλάστων από την Εδέμ σηματοδοτούσε και την διακοπή της κοινωνίας με το Θεό. Η διακοπηθείσα  κοινωνία με θεϊκή πρωτοβουλία και ανθρώπινη συνέργεια  επιχειρείται να αποκατασταθεί μέσω της Διαθήκης = συμφωνίας του Σινά.  Και στη συνέχεια η συγκατάθεση  νέας Εύας = Παναγίας  στην ενανθρώπηση του λυτρωτή Χριστού θα σημάνει την δυνατότητα επανόδου στην Εδέμ

                                                                                    

Η θεραπεία του τυφλού

Παρατηρώντας τον πίνακα γίνεται αντιληπτή η απόδοση της προοπτικής του βάθους. Πρόκειται για έργο που φιλοτεχνήθηκε στο τέλος της παραμονής του στη Βενετία και συνεπώς είναι περιττό να εντοπίσουμε το άψογο χειρισμό του φωτός αλλά και της σκιάς. Ο κάθετος άξονας μοιράζει τις μορφές σε δύο ομάδες.

Αριστερά ο χριστός θαυματουργεί πάνω στον τυφλό και δεξιά οι φαρισαίοι αντιδρούν με συνωμοτικό τρόπο και εκφράζονται με έντονες κινήσεις και την αποστροφή του βλέμματος από την αλήθεια του συμβάντος. Εδώ ο Τιντορέτο θα λέγαμε ότι είναι εμφανής τόσο στη διάταξη των ομάδων, όσο και στην απόδοση των κτηρίων.

Μυστικός Δείπνος        

                                     

Το έργο παριστάνει το Χριστό στο κέντρο, ενώ οι απόστολοι, που συζητούν ζωηρά, κατανέμονται στις τρεις πλευρές του τετράγωνου τραπεζιού. Συνάμα ο Ιούδας εμφανίζεται απομακρυσμένος. Η σύνθεση είναι δομημένη με χρήση της γεωμετρικής προοπτικής. Το πάτωμα έχει τετράγωνες πλάκες, ρόδινες και γκριζοπράσινες εναλλάξ, που αποδίδονται προοπτικά. Απ’ την οροφή του δωματίου κρέμεται βαρύ πτυχωμένο παραπέτασμα σε μαύρο χρώμα που δηλώνει το επικείμενο Πάθος. Το φως πέφτει απ’ τα αριστερά και οι σκιές των μορφών και των αντικειμένων διαγράφονται στο πάτωμα και το τραπέζι. Οι χρωματικοί συνδυασμοί αθροίζονται σε τρεις τόνους, το πράσινο, το ρόδινο και το πορτοκαλί. Το πορτοκαλί ως  πλούσιο και βαθύ χρώμα, που αποκτά μάλιστα αποχρώσεις και φωτισμούς είτε προς το κεραμιδί είτε προς το χρυσοκίτρινο. Όλες αυτές οι χρωματικές κηλίδες λάμπουν, σε αρμονικούς συνδυασμούς, γύρω από το εκθαμβωτικό λευκό του τραπεζομάντηλου.

Ευαγγελισμός

Ανήκει στο Πολύπτυχο της Μοδένα, που αποτελείται από τρία φύλλα ζωγραφισμένα και από τις δύο όψεις και είναι από τα αρχικά έργα του που φιλοτέχνησε μόλις έφθασε στην Ιταλία. Με παραδοσιακούς κανόνες εικονογραφίας, επιρροή που φαίνεται στα χρώματα των Βενετσιάνων και ειδικά του Τιτσιάνο, φανερώνεται η προσπάθεια του καλλιτέχνη να ανακαλύψει το δικό του ιδιαίτερο ύφος στη ζωγραφική μορφών και τοπίων.

Εκδίωξη των εμπόρων

Εδώ έχουμε ένα από τα πιο όμορφα, γεμάτο με  ενέργεια, έργα του.  Το επεισόδιο εκτυλίσσεται μάλλον σε ένα  θεατρικό σκηνικό με δύο «τοξοειδή ανοίγματα» που του επιτρέπουν να αποδώσει στη σκηνή  προοπτική. Έντονος τονισμός της πράξης του Χριστού, στυλιζάρισμα των αρχιτεκτονικών

 στοιχείων του φόντου, παραμόρφωση των μορφών και άψογη χρήση του χρώματος. Κάτω δεξιά τοποθετεί τέσσερεις προσωπογραφίες με τις οποίες αναγνωρίζει το μεγαλείο των εικονιζόμενων καλλιτεχνών. Από αυτές οι τρεις αναγνωρίζονται εύκολα: Τιτσιάνο, Μιχαήλ Άγγελος, Κλόβιο. Για την τέταρτη εικάζεται ο Ραφαήλ αλλά και ο Παρμιτζιανίνο, του οποίου η επίδραση είναι δεδομένη σε πολλές προσπάθειες του Γκρέκο.

Προσευχή στη Γεσθημανή

Πρόκειται για ένα από τα πιο ασυνήθιστα έργα του  που η αγωνία του Χριστού στο Όρος των Ελαιών δεν αντιμετωπίζεται  ως ένα ζωγραφικό θέμα αλλά  ως μια δραματική προσωπική εμπειρία. Ο πίνακας εμφανίζει μια τεχνοτροπία, μοναδική στη φόρμα και στο χρώμα. Με απόλυτη ελευθερία και με καινοτομία στη σύλληψη  προβάλλεται το συναίσθημα και η θλίψη που  πλημμυρίζουν τη σκηνή. Η ένταση επικεντρώνεται στο ποτήρι του μαρτυρίου που προσφέρει ο άγγελος στο Χριστό. Ο χρόνος και ο χώρος μοιάζουν να συγχωνεύονται στην ονειρική αιωνιότητα της σκηνής.  Οι περίεργες αντανακλάσεις του μπλε μανδύα και του κόκκινου χιτώνα του Χριστού, ξεχωρίζουν πάνω στο αποκαλυπτικό φόντο και προβάλλουν, μαζί με τη στάση του σώματος, τον πρωταγωνιστή - Χριστό. Σε ένα σκιερό σπήλαιο οι απόστολοι φαίνεται ότι έχουν αποκοιμηθεί, και πίσω δεξιά οι λόγχες των στρατιωτών αστράφτουν στο φως του φεγγαριού.

Η Σταύρωση

Στο έργο αυτό είναι εμφανής η τόλμη του καλλιτέχνη όσο αφορά την αφαιρετική και χρωματική του ικανότητα στις μεγάλες επιφάνειες. Εδώ ο Θεοτοκόπουλος μας αποκαλύπτει ένα μοναδικό πνευματικό γεγονός στον  απόλυτο, ουράνιο, ταραγμένο χώρο. Όλα τα περιγραφικά στοιχεία έχουν εκλείψει και

μόνο στο κάτω μέρος πολύ χαμηλά υπάρχει μια ασήμαντη υπόμνηση του γήινου περιβάλλοντος. Η προοπτική δεν υπάρχει ώστε να οργανωθεί το φως και το σκοτάδι, που συνθέτουν το δραματικό τοπίο. Η σύνθεση είναι υπερβολικά λιτή, οι χρωματικοί τόνοι συγκρατημένοι και το φως κάτι παραπάνω από άφθονο προβάλλει αριστοτεχνικά τον τεράστιο όγκο του σώματος του Χριστού.. Δίχως τον παραμικρό υπαινιγμό ηλιακού φωτός , αφού σύμφωνα με τον  Τζούλιο Κλόβιο, «Το φως της ημέρας ενοχλούσε το εσωτερικό  φως του Γκρέκο». Στο κάτω δεξιό άκρο του πίνακα, υπάρχει η συνηθισμένη ελληνική υπογραφή: «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος εποίει»

Η Ανάσταση

Eπιβεβαιώνει την εξαιρετική ικανότητα του Γκρέκο να θέτει τις γραμμές της κίνησης στην υπηρεσία των ιδεών. Κυρίαρχη είναι η κατεύθυνση προς τα πάνω και οι τονισμένες  χειρονομίες. Ο πίνακας χαρακτηρίζεται από έντονα χρώματα με κυρίαρχα το μπλε, το κόκκινο, το κίτρινο και το πράσινο. Στόχος του είναι η δημιουργία  του ιερού δέους στο θέαμα της Ανάστασης. Ο συγκεκριμένος πίνακας φιλοτεχνήθηκε από τον Ελ Γκρέκο το 1579 κατά τη διαμονή του στη Μαδρίτη. Βρίσκεται μέχρι και σήμερα στο μέρος για το οποίο σχεδιάστηκε, στο εικονοστάσι του Αγίου Δομήνικου του Πρεσβύτερου.  Σαφείς είναι οι επιρροές του ζωγράφου από τον Μιχαήλ Άγγελο και το καλλιτεχνικό ρεύμα το οποίο δημιούργησε ο  τιτάνας της Αναγεννησιακής ζωγραφικής.

Το μαρτύριο του αγίου Μαυρικίου

Στο έργο αυτό ο Θεοτοκόπουλος ουσιαστικά αποφάσισε να δείξει την αλλαγή ύφους που επεδίωκε ερχόμενος στην Ισπανία.  Εικόνα εντυπωσιακή αν και δεν γοήτευσε τον Φίλιππο Β΄ και δεν τοποθετήθηκε στο Εσκοριάλ.  Τα ρεαλιστικά στοιχεία έχουν μειωθεί, για παράδειγμα ο Φίλιππος παρουσιάζεται μέσα στον πίνακα δύο φορές. Επικεντρώνεται στο να αποδώσει στο γεγονός του μαρτυρίου έντονη πνευματικότητα.  Στον πίνακα  ο καλλιτέχνης αποκόβεται από τις αναγεννησιακές αρχές της προοπτικής  και των αναλογιών. Οι μορφές γίνονται λιγότερο πλαστικές επιμηκύνονται, εξαϋλώνονται. Τα χρώματα που χρησιμοποιεί  γίνονται όλο και πιο εκφραστικά.

Ο Άγιος Πέτρος μετανοών

Ο πίνακας συμπυκνώνει ένα και μόνο μήνυμα. Μετάνοια.  Τοπίο θλιβερό μελαγχολικό που συνάδει με την ψυχική κατάσταση του αρνηθέντος τον χριστό πέτρου. Το θέμα αυτό το ζωγράφισε τουλάχιστον πέντε φορές.  Φαίνεται ιδιαίτερα προσφιλές στην καθολική εκκλησία αφού πάνω στον πέτρο θεμελίωσε το πρωτείου του παπικού θρόνου. Κυρίαρχα στοιχεία στη σκηνή είναι η εκφραστικότητα του βλέμματος  και των χεριών.

Μαρία η Μαγδαληνή

Είναι ορατή η έμφαση στον πνευματικό χαρακτήρα της μορφής και λιγότερο στην φυσική ομορφιά. Μια στάση που παρουσιάζει δεμένα τα χέρια της αγίας σε αντίθεση με παλαιότερα έργα που ακουμπά το ένα χέρι στο στήθος. Με την ημίσωμη αυτή απεικόνιση η αγία μετατρέπεται σε συνομιλητής του θεατή. Παράλληλα το θλιμμένο βλέμμα της κοιτάζει με αγωνία και με προσδοκία στον ουρανό. Τέλος η παρουσία του κρανίου αποτελεί υπόμνηση του θανάτου και μετατόπιση του ανθρώπινου ενδιαφέροντος από τη γη στην υπερκόσμια πραγματικότητα.

Ο άγιος Σεβαστιανός

Στον πίνακα εμφανίζεται το γυμνό σώμα του Σεβαστιανού μέσα στο αντιρρεαλιστικό γυμνό τοπίο.  Είναι το πρώτο γυμνό σε φυσικό μέγεθος που δημιουργεί και φαίνεται ότι έχει εμπνευστεί από τον μεγάλο Μιχαήλ Άγγελο. Απόδοση της σωματικότητας, κατάργηση των αναλογιών, απόδοση της ηρεμίας, και προβολή του ηρωικού μάρτυρα. Είναι εντυπωσιακός ο τρόπος που ντύνει τον μάρτυρα. Και σε αυτό το σημείο μιμείται πάλι τον Μιχαήλ Άγγελο και το ντύσιμο των μορφών της Δευτέρας Παρουσίας στην Καπέλλα Σιξτίνα.

Καρδινάλιος Νίνιο ντε Γκεβάρα

Το τόλμημα του Θεοτοκόπουλου να αποδώσει έναν Καρδινάλιο φορώντας γυαλιά αποτελούσε βλασφημία και για αυτό το λόγο οδηγήθηκε στην Ιερά Εξέταση.  Στον πίνακα καταβάλλει προσπάθεια να μειώσει το φόβο που αποπνέει η μορφή του Καρδινάλιου με τις αντανακλάσεις του φωτός πάνω στα ενδύματα και την λαμπερή ταπετσαρία του τοίχου.

Εδώ μπορεί κανείς θαυμάσει πόσο τέλεια χειριζόταν ο Θεοτοκόπουλος το φως πάνω στις μεγάλες επιφάνειες

Παραβιθίνιο

Πρόκειται για μία από τις διασημότερες προσωπογραφίες του ζωγράφου. Απεικονίζει τον πολύ γνωστό Δομηνικανό μοναχό Ορτένσιο,   ποιητή και σπουδαίο ρήτορα, φίλο και θαυμαστή του Θεοτοκόπουλου. Φαίνεται πως μόλις  έχει σταματήσει το διάβασμα, με το δάκτυλο κρατά ανοικτή τη σελίδα του βιβλίου , ενώ με το άλλο χέρι ακουμπά το μπράτσο της  καρέκλας.  Το πρόσωπο είναι  γερμένο, όπως πάντα στις προσωπογραφίες του Γκρέκο, και με βλέμμα  ζωντανό  και καθαρό. Ο καλλιτέχνης έχει εκμεταλλευθεί τη δραματική αντίθεση ανάμεσα στο μαύρο και στο λευκό του μοναχικού σχήματος, για να προβάλει το κεφάλι στην κορυφή ενός μαύρου και λευκού τριγώνου, τονισμένο ακόμα περισσότερο από το πάνω μέρος της ράχης της καρέκλας
  

  Το παιδί με το δαυλό

Ιδιόχειρο έργο του Θεοτοκόπουλου, βρίσκεται σε ιδιωτική συλλογή  στην Αμερική. Πρόκειται για πίνακα που αποτελεί  μελέτη φωτισμού. Ένα νέο αγόρι φυσάει ένα αναμμένο δαυλί για να ανάψει με αυτό ένα κερί. Ο πίνακας φέρει νατουραλιστικά στοιχεία και φανερώνει την δεξιοτεχνία του καλλιτέχνη που κατορθώνει  να αποδώσει την προέλευση του φωτός από μια αποκλειστική, εντός του πίνακα, πηγή.

Λεπτομερειακά δουλεμένα είναι , το δεξί χέρι του αγοριού με την παλάμη ανοιχτή που δέχεται έντονο φως, το κεφάλι του παιδιού και η  αληθοφανής ανάγλυφη  μπλούζα. Εκπληκτικό είναι το μέγεθος της μορφής σε σχέση με την συνολική επιφάνεια και η μικρή απόστασής της από τον θεατή του επιτρέπει να την παρατηρήσει σε κάθε της λεπτομέρεια

                                         

        Η Ανάληψη της Παρθένου   

           

 Ο πίνακας αυτός καλλιτεχνήθηκε από τον Ελ Γκρέκο το 1557 .

Η «Ανάληψη της Θεοτόκου» αναδεικνύει την ικανότητα του Ελ Γκρέκο να συνδυάζει προϋπάρχοντα στοιχεία από άλλους καλλιτέχνες (Τιτσιάνο) και να δημιουργεί κάτι πρωτότυπο. Οι αιωρούμενες μορφές  δημιουργούν στο θεατή  έντονη συναισθηματική φόρτιση , ωστόσο οι εκφράσεις των προσώπων είναι ήπιες. Δεν παρουσιάζονται  παραμορφώσεις, γεγονός που προσδίδει μια ιδιαίτερη πραότητα στην ολοκληρωμένη σύνθεση.

 Η Παρθένος και το Βρέφος

Ο πίνακας αποτελεί μια απόπειρα ανύψωσης του ανθρώπου από το φυσικό του ζωικό επίπεδο. Στο κάτω μέρος του πίνακα με το λιοντάρι βρίσκεται η  Αγία Μαρτίνα, δίπλα με τον αμνό της η Αγία Αγνή. Η παλάμη του μαρτυρίου της Μαρτίνας , όπως και τα μακριά, απίθανα λεπτά δάχτυλα της Αγνής εξυπηρετούν τον καλλιτέχνη ώστε να προβάλλει το μαρτύριο ως μέσω ανύψωσης. Παρασυρόμαστε ακατανίκητα προς τα επάνω, τόσο από τον πλούσιο στροβιλισμό του χιτώνα, που διατηρείται στο κέντρο του πίνακα, όσο και από τα παράξενα σαν χαρτί σύννεφα .

Επίσης  το γαλάζιο που επιλέγει ως κυρίαρχο χρώμα για τον  πίνακα αυτό έχει λειτουργικό χαρακτήρα και δηλώνει την βαθιά επιθυμία του καλλιτέχνη για   την ένταξη των πάντων στην υπερκόσμια ουράνια πραγματικότητα.

        Η λατρεία του ονόματος του Χριστού

Τον πίνακα, γνωστό με τον τίτλο «Το όνειρο του Φιλίππου Β’» ή «Αλληγορία της Ιερής Ένωσης», ίσως τον ζωγράφισε για να προκαλέσει την προσοχή του Φίλλιπου Β΄, αλλά φαίνεται χωρίς επιτυχία,  όπως εξάλλου και «το μαρτύριο του αγίου Μαυρικίου».  Πάντως, εδώ υπογράφει περήφανα «Δομένικος Θεοτοκόπουλος Κρης εποίησε».

«Η Λατρεία του Χριστού», ήταν ένα αρκετά συμβατικό θέμα της εποχής, το οποίο  υμνεί τον θρίαμβο των τριών  Καθολικών Ναυτικών Δυνάμεων, της Βενετίας, της Ρώμης και της Ισπανίας οι εκπρόσωποι των οποίων εικονίζονται στη βάση, εναντίον των αλλόθρησκων Τούρκων στη μάχη του Λεπάρντο (1571). Ο καμβάς, έχει γήινα χρώματα και εξιστορεί επιπλέον τρεις σκηνές: τις αγγελικές χορωδίες που υπερίπτανται πάνω από τα πλήθη, μια αναπαράσταση καθαρτηρίου στο κέντρο και της κόλασης κάτω δεξιά.

Η Αγία Τριάδα

Η σύνθεση απεικονίζει την Αγία Τριάδα.  Ο Πατέρας με την παπική τιάρα στο κεφάλι κρατά στην αγκαλιά του τον Υιό, που μόλις έχουν μεταφέρει νεκρό  μετά το Πάθος οι άγγελοι στον ουρανό.  Συνάμα μέσα σε ένα χείμαρρο υπέρχρυσου φωτός,  το οποίο  καταλαμβάνει ως φόντο το πάνω μέρος, κυριαρχεί  το Άγιο Πνεύμα με τη μορφή περιστεριού.

Στη σύνθεση επικρατεί ηρεμία , συγκρατημένη κίνηση και επιπλέον είναι  εμφανή  η φρίκη και το δέος που καταλαμβάνουν τις αγγελικές δυνάμεις  μπροστά στη θέα  του Θείου  δράματος.

Όλη η σκηνή εκτυλίσσεται στην  ουράνια πραγματικότητα του πνευματικού κόσμου και απουσιάζει παντελώς ο γήινος κόσμος.

Η Προσκύνηση των Ποιμένων

Στον πίνακα όλα συμβάλλουν στη δημιουργία μιας μεταφυσικής ατμόσφαιρας. Ακανόνιστα και κυματιστά περιγράμματα, δυσανάλογες μορφές, έντονες τρομαγμένες χειρονομίες και αντιθέσεις    χρωμάτων που βασίζονται κυρίως στις αποχρώσεις του πράσινου, του πορτοκαλί, του μπλε, του κίτρινου και του κόκκινου. Ο καλλιτέχνης ζωγράφισε αυτόν τον πίνακα για τον τάφο του και  χρησιμοποιώντας μια ελεύθερη τεχνική, δημιούργησε μια σκηνή που διακρίνεται στο γήινο επίπεδο και σε ένα ανώτερο. Μέσα στην  υπερβατική αυτή ατμόσφαιρα  ξεκάθαρη είναι η απόλυτη γαλήνη που ένιωσαν οι ποιμένες μπροστά σε αυτό που έβλεπαν καθώς και  παρόρμηση που τους οδήγησε σε θεληματική  λατρεία.

Η Βάπτιση

Το σχήμα που προτιμούσε ο ζωγράφος για τις μεγάλες θρησκευτικές συνθέσεις ήταν το παραλληλόγραμμο στο οποίο το ύψος ήταν υπερδιπλάσιο της βάσης. Αυτή η αναλογία αναδεικνύει την καθετότητα των μορφών και διαρρυθμίζει τη σκηνή σε δύο επάλληλα επίπεδα. Στο κατώτερο τμήμα οι μορφές είναι πιο σωματώδεις, ενώ στο ανώτερο ο χώρος προορίζεται για τις θεϊκές αποκαλύψεις και τους χορούς των αγγέλων…

 Μυριάδες άγγελοι γεμίζουν τον πίνακα. Ο Πρόδρομος χύνει νερό με όστρακο στο κεφάλι του Χριστού,  ο οποίος έχει τα χέρια του ενωμένα στο στήθος και ο Θεός Πατέρας ολόσωμος κάθεται στα σύννεφα ιστορώντας «του λόγου το αληθές». Η σκηνή απεικονίζει το Δυτικό τρόπο βαπτίσματος το οποίο γίνεται δια ραντισμού στο κεφάλι και όχι  με την τριπλή κατάδυση στο νερό.

Η εκδίωξη των εμπόρων

Ο παραπάνω πίνακας καλλιτεχνήθηκε από τον Ελ Γκρέκο στην Ρώμη κατά την ώριμη φάση της καλλιτεχνικής του σταδιοδρομίας. Παρόλο που αποδίδεται ένα θέμα που είχε απασχολήσει ιδιαίτερα τον καλλιτέχνη, ωστόσο η πρωτοτυπία του παρόντος πίνακα είναι τα τέσσερα πρόσωπα που εικονίζονται δεξιά, σε πρώτο επίπεδο, και τα οποία είναι αποστασιοποιημένα από      δράση.

Πρόκειται για τον Τιτσιάνο, τον Μιχαήλ Άγγελο και τον Τζούλιο Κλόβιο, στενό φίλο και προστάτη του ζωγράφου, ενώ η ταυτότητα του τέταρτου προσώπου παραμένει αμφιλεγόμενη. Επιπροσθέτως, εμφανής είναι η κινητικότητα του πίνακα, μιας και οι μορφές φαίνονται ιδιαίτερα τεταμμένες ως προς τα χαρακτηριστικά τους, αναλόγως με την συναισθηματική κατάσταση που, θεωρητικά, βρίσκονται. 

Προσευχή στη Γεσθημανή

Μέσα στη μοναξιά και την εγκατάλειψη, ένα πέπλο συμπόνιας τυλίγει το Χριστό. Ο πίνακας αυτός χαρακτηρίζεται από χρωματικές αντιθέσεις που κάνουν τη μορφή του Χριστού να ξεχωρίζει, φορώντας τον συνήθη του κόκκινο χιτώνα και το γαλάζιο μανδύα. Ο πίνακας κατακλύζεται από το βαθύ κόκκινο χρώμα, το μπλε και το κίτρινο. Λεπτός ,σαν κοχύλι, ο βράχος δεν αρκεί για να προστατέψει τον Ιησού. Ήδη από μακριά, στο φως του φεγγαριού φαίνονται οι στρατιώτες που με οδηγό τους τον Ιούδα , έρχονται να τον συλλάβουν.  Στον πίνακα αντικατοπτρίζεται ο έντονος συναισθηματισμός που προσπάθησε να εντάξει στη ζωγραφική του ο Γκρέκο.

Ο διαμερισμός των ιματίων

Ανάμεσα στα Πάθη του Χριστού, ο διαμερισμός των ιματίων είναι ένα από τα πιο απωθητικά συμβάντα. Στον πίνακα εντείνεται η αντίθεση ανάμεσα στο  μεγαλείο του Χριστού και της ευγενούς συμπεριφοράς του με το πλήθος των άξεστων στρατιωτών. Η σκηνή αυτή είναι φορτισμένη από υψηλή θεολογία. Μέσα στον πορφυρό μανδύα του, ο Χριστός στέκει απομονωμένος στο μέσο του πίνακα. Προπηλακίζεται από τον επιθετικό στρατιώτη με το μαυροπράσινο ρούχο, ενώ δίπλα βρίσκεται ο ιππότης με την  αδιαπέραστη πανοπλία, σύμβολο της πολεμικής και της  γήινης εξουσίας. Στην πανοπλία του αδρανούς και αδιάφορου ιππότη, η αντανάκλαση από τον πορφυρό μανδύα του Χριστού δημιουργεί ένα δραματικό βιολετί χρώμα. Ένας όχλος με απειλητικά πρόσωπα, όπου κάθε φυσιογνωμία σηματοδοτεί και έναν χαρακτήρα, πολίτες και ένστολοι στρατιώτες περιπαίζουν, υβρίζουν, χλευάζουν, εμπαίζουν, μια ανδρική φιγούρα, έναν άνθρωπο, έναν αθώο, που συνθετικά βρίσκεται στο κέντρο του πίνακα. Είναι ο «Αίρων τας αμαρτίας του κόσμου». Έχει το βλέμμα του στραμμένο δεξιά υψωμένο προς τον ουρανό, τα μάτια μεγάλα, φωτεινά, εκστατικά λάμπουν από συγκίνηση, ατενίζουν το φως, που έρχεται από ψηλά, από έναν τόπο εκτός χώρου του πίνακα. Το φως περιλούζει το πρόσωπό του, όλο το σώμα του, όλο το ιμάτιό του, που στραφταλίζει από λαμπερές ανταύγειες μέσα στα σκοτεινά βλέμμα του όχλου. Τα μαλλιά του ελεύθερα πέφτουν επάνω στους ώμους του, λιγοστά γένια καλύπτουν το κάτω μέρος της μορφής του, το στόμα του μισάνοιχτο, σαν κάτι να ψιθυρίζει, ίσως το «άφες αυτοίς, ου γαρ οίδασι τι ποιούσι». Τα πόδια του κάτω γυμνά και ταλαιπωρημένα  φαίνονται σαν να περπατούν στα σύννεφα. Το αριστερό του χέρι απλώνεται με

ανοιχτή την παλάμη επάνω από τον άνδρα με το κίτρινο πανωφόρι  που ασχολείται με την προετοιμασία του Σταυρού, σαν να θέλει να τον χαϊδέψει, να τον προστατέψει, να τον συγχωρήσει για την άγνοιά του. Το άλλο του χέρι το έχει φέρει στο στήθος του, έχει ανοιχτή την παλάμη του με τη χαρακτηριστική του κίνηση. Στον καρπό είναι δεμένο το σχοινί, που το σέρνει βίαια ένας μαυριδερός, άσχημος άνδρας με τα μπράτσα του γυμνά. Φορά ένα καταπράσινο ρούχο, ενώ το δεξί του χέρι σαν αρπακτικό έχει αρπάξει από το σημείο του λαιμού το ιμάτιο που φορά ο Ιησούς και το τραβά για να το διαμελίσει. Το ιμάτιο του Ιησού φέρει πολλές μεγάλες πτυχές. Κυρίαρχο  στοιχείο της σκηνής είναι η  βιαιότητα, η ταραχή, η εκφραστικότητα. Αυτό που βγαίνει σαν αίσθηση φωτός είναι ένα κατακόκκινο φως, ένα μυστηριακό κόκκινο, μοναδικό, ένα χρώμα αίματος, χρώμα θυσίας, που το φωτίζουν μόνο οι λάμψεις του υπερβατικού φωτός, ενός φωτός που έρχεται από το υπερπέραν, αλλά και από το φως που πηγάζει από το ίδιο το σώμα του Ιησού. Ένα φως παράξενο, απροσδιόριστο, άκτιστο, θείο, ένα φως που μόνο ο Ελ Γκρέκο μπορούσε να αποδώσει με τόση δύναμη, με τόση ένταση και λαμπρότητα. Πρόκειται για ένα εσωτερικό δικό του φως. Στη σκηνή αποδίδεται ο διαμερισμός των ιματίων του Χριστού. Το πρόσωπο του Χριστού παρουσιάζεται εξαϋλωμένο, με δεσπόζοντα στοιχεία το κόκκινο χρώμα του χιτώνα και την εκπληκτική έκφραση του προσώπου του. Περιτριγυρίζεται από ένα πλήθος προσώπων το οποίο αποδίδεται με τέλειο σχεδιασμό. Οι παριστάμενες φιγούρες συμβολίζουν την ανθρωπότητα. Την ενοχή τον πόνο και τη αγωνία που βιώνει μπροστά στο Θείο Πάθος αλλά και στο γεγονός του θανάτου.

Η Σταύρωση

Όλες οι μορφές προβάλλονται σε έναν χώρο κενό και αφύσικο, χωρίς φόντο, με φωσφορίζοντα χρώματα και παγωμένες χειρονομίες. Στοιχεία που μάλλον αποτελούν αναμνήσεις του από έργα που γνώρισε όταν ήταν νέος στην Κρήτη. Σε αυτόν τον πίνακα ,με τον εντυπωσιακά συγκινησιακό χαρακτήρα, η ατμόσφαιρα είναι  φορτισμένη και οι μορφές φαίνονται να έχουν χάσει το σωματικό τους βάρος, όπως οι δύο άγγελοι με τα ανάλαφρα φτερά που μαζεύουν στα χέρια τους το αίμα του Χριστού.

Πίνακας με έντονη υποβλητικότητα η οποία επιτυγχάνεται  μέσω του σχεδιασμού των μορφών σε επιμήκυνση, με αποκορύφωμα τον άγγελο που μας γυρίζει την πλάτη, πρωτόφαντα αιωρούμενος στη βάση του Σταυρού.

 Η Πεντηκοστή

Το έργο ανήκει στην τελευταία περίοδο του καλλιτέχνη, όταν ελευθερωμένος από τις δεσμεύσεις με την υλική πραγματικότητα,  διακόπτει τον διάλογο με τα αισθητά και διανύει ένα στάδιο υψηλής και πνευματικής ανατάσεως. Κρουνοί φωτός κινούμενοι από μια ισχυρότατη δημιουργική πνοή διατρέχουν προς όλες τις κατευθύνσεις. Σχηματίζουν κατακόρυφους και διαγώνιους άξονες διαγράφοντας σχήματα και μορφές που δεν ανήκουν στον γήινο κόσμο, αλλά είναι όντα υπερούσια σε εκστατική κατάσταση. Ο Γκρέκο στρέφεται πια στον κόσμο των θείων υποστάσεων και προσπαθεί να  αποδώσει  την υπερκόσμια ομορφιά τους με τη χρήση του  φωτός.

Η Πέμπτη σφραγίδα

Ένα από τα τελευταία του αριστουργήματα. Στην περίοδο αυτή προχώρησε σε μια βαθύτερη μορφή εξπρεσιονισμού. Ένας πίνακας με  μεταφυσική αναζήτηση, αποδεσμευμένος από τους κανόνες προοπτικής και αναλογίας.

Το θέμα είναι εμπνευσμένο από ένα απόσπασμα  της «Αποκάλυψης του Ιωάννη». Ο  Ιωάννης, που αποσυρμένος στην Πάτμου, είδε ένα όραμα σχετικά με το επικείμενο τέλος του κόσμου και το κατέγραψε. Η φιγούρα του, αριστερά, είναι γιγαντιαία και δυσανάλογη με τις υπόλοιπες. Οι μορφές των μαρτύρων έρχονται αντιμέτωπες με αυτόν και μοιάζουν σαν ένα μπαλέτο που αποτελούν χλωμά ονειρικά σώματα. Το έργο του «Το άνοιγμα της Πέμπτης Σφραγίδας της Αποκάλυψης», (1608-14), παριστάνει ένα επεισόδιο από την Αποκάλυψη του Ιωάννη, που τον βλέπουμε στην άκρη του πίνακα, βυθισμένο στο εκστατικό του όραμα, να κοιτάζει τον ουρανό, σηκώνοντας ψηλά τα χέρια σε προφητική χειρονομία. Πρόκειται για το σημείο  όπου ο Αμνός =Χριστός καλεί τον Ιωάννη να «έρθει και να δει» το άνοιγμα των επτά σφραγίδων. Οι γυμνές φιγούρες με τις ταραγμένες χειρονομίες, είναι μάρτυρες που ανασταίνονται για να δεχτούν το θεϊκό δώρο, τις λευκές τους στολές. Στον πίνακα δεν υπάρχει σχέδιο, εξάλλου δεν θα μπορούσε κανένα σχέδιο να αποδώσει την εκτύλιξη εκείνης της  απόκοσμης  σκηνής κατά την  Ημέρας της Κρίσεως.

Λαοκόων

Το θέμα  εδώ είναι η τιμωρία του Τρώα ιερέα Λαοκόωντα και των γιών του οι οποίοι θανατώθηκαν από τα θεόσταλτα φίδια, επειδή προειδοποίησαν τους Τρώες για το ξύλινο άλογο των Ελλήνων. Το φόντο του πίνακα καταλαμβάνει το Τολέδο ενώ μπροστά  τα γυμνά σώματα αποδίδονται να έχουν μια σεληνιακή λευκότητα, σαν φαντάσματα. Τα σώματα αποκτούν περιστροφική κίνηση, με πρώτη τη φιγούρα αριστερά και καταλήγοντας στη στριφογυριστή φιγούρα του Λαοκόωντα, ο οποίος τονίζεται ιδιαίτερα με τη στάση του σώματος και τη θέση που καταλαμβάνει στη σκηνή.

Η ταφή του κόμη Οργκάθ

Σύμφωνα με έναν μύθο, ο πρίγκιπας του Οργκάθ, που πέθανε το 1323, κηδεύτηκε από τον Άγιο Αυγουστίνο και τον Άγιο Στέφανο , σε αναγνώριση του φιλανθρωπικού του έργου.

Στον τεράστιο αυτόν πίνακα, ο Ελ Γκρέκο, είναι αποκομμένος από τον μανιερισμό και αναδεικνύει την  ελευθερία του στη φόρμα και στο χρώμα, στοιχεία που συνάδουν στο ανήσυχο πνεύμα του. Συνάμα εμφανίζεται  ως υπέροχος προσωπογράφος. Έχει ζωγραφίσει το κάθε πρόσωπο με μεγάλη ψυχολογική διαίσθηση. Στο πλήθος διακρίνουμε (από αριστερά προς τα δεξιά) τον γιο του ζωγράφου, Χόρχε Μανουέλ, στο μαντηλάκι του οποίου κατατίθενται η υπογραφή και η ημερομηνία του πίνακα. Στους ευγενείς επίσης λέγεται ότι βρίσκεται και ο ίδιος ο Ελ Γκρέκο, που υπογράφει με μια χειρονομία όλο υπερηφάνεια για το έργο του . Στον πίνακα  διαφαίνεται έντονα ένας   Δυϊσμός. Ο  διαχωρισμός του υλικού από τον ουράνιο κόσμο. Συνάμα είναι επιτυχής  και η προσπάθειά του να ενώσει σταδιακά, μέσα από το χρώμα και το φως, το γήινο με το υπερβατικό.

Είναι χαρακτηριστικές  οι εξαϋλωμένες, πέρα από το συνηθισμένο, μορφές του και η πνευματικότητα που περιέχουν στην έκφραση.

Η ατμόσφαιρα του θαύματος δημιουργείται με έναν εκπληκτικό χειρισμό φωτός και χρώματος. Οι εκφράσεις στα πρόσωπα των παρευρισκομένων είναι εκστατικές και τα σώματά τους φαίνονται να αιωρούνται ανάμεσα στον γήινο και τον ουράνιο κόσμο, όχι μόνο σαν απλοί μάρτυρες, αλλά και κοινωνοί.

Ο άγγελος, ο οποίος ενώνει τη γη με τον ουρανό, βρίσκεται στον κεντρικό άξονα της σύνθεσης και ανεβαίνει στριφογυρίζοντας προς τον ουρανό, για να μεταφέρει την ψυχή του κόμη, η οποία έχει τη μορφή παιδιού. Το ουράνιο πλήθος το οποίο υπάρχει δίπλα από τον Χριστό, είναι μορφές έντονα επιμήκεις και το φως που υπάρχει γύρω του γίνεται υπερβολικά λαμπερό, μέχρι που καταλήγει σε μια ακτίνα φωτός.

Αυτή η ιεράρχηση του χρώματος και του φωτός, αλλά και των μορφών από το γήινο προς το ουράνιο, η ύπαρξη του μεσολαβητή Αγγέλου, η ψυχή που αποδεσμεύεται και επιστρέφει εκεί από όπου προήλθε, μας παραπέμπουν στην Πλατωνική και Νεοπλατωνική δομή σκέψης. Την ύπαρξη των δύο κόσμων, του αισθητού και του ιδεατού και την επιστροφή της ψυχής μετά τον θάνατο στον κόσμο των ιδεών.

Τα υπερφυσικά μεγέθη του Χριστού, της Παναγίας και των Αγγέλων σε σχέση με τα άλλα πρόσωπα που υπάρχουν στους πίνακές του, δείχνουν την ουράνια ιεραρχία, κάτι που υποστήριξε ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης, παράλληλα με τον   Πλωτίνο που μίλησε για το ιεραρχημένο Σύμπαν.

Άποψη Τολέδου

Για τον καλλιτέχνη το Τολέδο ήταν κάτι παραπάνω από μια απλή πόλη, ήταν η ικανοποίηση του προσωπικού του  οράματος.  Πρόκειται για ένα συγκλονιστικό και ασυνήθιστο έργο . Με δύο βασικά χρώματα, το γκρι και το πράσινο, να κυριαρχούν και να αναμειγνύονται στην εικόνα, η πόλη εμφανίζεται ως ένα ολοκληρωμένο τοπίο που κατοικεί βαθιά στην ψυχή του Θεοτοκόπουλου. Ένα μαγικό και τρομακτικό Τολέδο, που ξετυλίγεται μέσα σε ένα πράσινο φως, γεμάτο τείχη και  πύργους .